Spekülatör & Manipülatör üzerine yazılar...

SPK Daire başkanı tarafından kalene alınmış bir makale...

Alıntı:

Spekülatör ya da Piyasa Dolandırıcısı (Manipülatör):Asla İkincisi Olmayın!
5 Ocak 2011 Çarşamba
Gelişmiş ya da gelişmekte olan pek çok ülkede olduğu gibi Türkiye'de de bazı temel finansal kavramların yanlış biliniyor veya algılanıyor olması, şu veya bu ölçüde piyasanın gelişmesinin önünde bir engel teşkil etmektedir. Örneğin "spekülatör"lerin bir sahtekar gibi algılanıp "piyasa dolandırıcılarının", bir başka adıyla "manipülatör"lerin, bir piyasa kahramanı olarak gösterilmesi sermaye piyasası için acıklı bir durumdur. Oysa, birincisi (spekülatörler) piyasalarda yararlı olan bir kesim, ikincisi (piyasa dolandırıcıları, manipülatörler) piyasayı yıkıcı olan ve aslında dolandırıcıdan farkı olmayan hatta tipik dolandırıcılardan çok daha tehlikeli ve zararlı bir gruptur. Bu tür yanlış kullanımlar ve tanımlamalar, spekülatörleri piyasadan soğuturken, piyasa dolandırıcılarını da piyasada "oynamaya" teşvik etmektedir. Bu durum Türk sermaye piyasası açısından önemlidir. Çünkü Türk sermaye piyasasının en temel sorunlarından biri şirket sahiplerinin ve yöneticilerinin, şirketlerin halka açılması konusunda isteksiz olması, bunun sonucunda halka açık ve İMKB'de işlem gören şirket sayısının çok düşük olmasıdır. Şirketlerin sahiplerini veya yöneticilerini, halka açılma konusunda korkutan veya halka açılmadan alıkoyan ya da caydıran pek çok yanlış yargı mevcuttur. Bunlardan birisi de piyasada, Borsa'da, işlem gören şirketlerin payları üzerinde işlem yapanlar hakkındaki (yanlış) tanımlamalar ve bu tanımlara dayanan haberlerdir. Örneğin "ABC şirketinde spekülatörler işlem yapıyor." haberinin (varsayımsal) ABC şirketine karşı bir saldırı gibi algılanması söz konusu olabilmektedir. Oysa, gerçekte, bir şirketin hisse fiyatları üzerine spekülasyon yapılmasının şirket sahiplerine veya yöneticilerine doğrudan herhangi bir olumsuz etkisi olmamaktadır. Aksine, bazı durumlarda bu tür spekülasyonların, şirketin prestijini artırdığı da bir gerçektir. Bir şirketin halka açılması durumunda, hisse fiyatları üzerinde veya piyasasında ister spekülasyon ister piyasa dolandırıcılığı yapılsın, şirket sahibi veya yöneticilerinin kasıtlı bir iştiraki yoksa bu durum istisnai olaylar hariç, doğrudan şirket sahipleri veya yöneticileri için sorun doğurmaz, ilgisizdir. Ancak, yine de şirket yöneticilerinin, şirketin borsadaki fiyat hareketlerini takip etmesi şirket yönetimi için ve yatırımcı ilişkileri açısından bir gerekliliktir.
Spekülasyon ile "manipülasyon" kavramlarının birbirine karıştırılmasını önlemek ve olayın mahiyetini vurgulamak üzere SPK, bir kurum politikası olarak eskiden beri kullanılagelen ve aslında Türkçe kökenli olmayan "manipülasyon" tabiri yerine "piyasa dolandırıcılığı" ve bu işi yapanları ifade etmek üzere "piyasa dolandırıcısı" tabirlerini kullanmaya başlamıştır (Sermaye Piyasası Kanununda suç tanımları yapılırken "manipülasyon" diye bir tabir kullanılmamıştır). Böylece, sıklıkla karıştırılan ve ardında pek çok soruna yol açmış olan iki kavramın birbirine karıştırılması da önlenmiş olacaktır. Aşağıda, bu iki kavramın içerikleri ve farkları anlatılmaktadır. Ancak, kısa yoldan bilgi edinmek isteyenler için sermaye piyasasında kullanılan dört temel kavram aşağıdaki tabloda özetlenmiştir.
TASARRUF SAHİBİ, YATIRIMCI, SPEKÜLATÖR, PİYASA DOLANDIRICISI (MANİPÜLATÖR)
Piyasada sıkça kullanılan dört kavram; tasarruf sahibi, yatırımcı, spekülatör ve manipülatördür. Bu kavramlar teknik olarak tamamen birbirlerinden farklıdır.
Tasarruf sahibi, gelirinden daha az harcaması olan ve gelirinden artırabilen kişidir.
Yatırımcı, tasarruflarını gelir getiren ve/veya değeri artabilecek bir varlığa yatıran kişidir. Örneğin, tasarruflarla hisse senedi alınması bir yatırımdır. Bazı durumlarda tasarruf olmadan da yatırım yapılabilir. Bu nedenle, tasarruf ve yatırım birbirinden ayrı kavramlardır.
Spekülatör, yatırımı yaparken, gelecekte belirsiz bir olayın kendi yatırımı lehine sonuçlanabileceğini düşünen ve bu düşünce ile ortalama getiriden daha fazla getiri beklentisi ile tipik bir yatırımcıdan daha fazla risk alan kişidir. Örneğin, elinde dayanak varlık bulunmayan bir kişinin bir vadeli işlem sözleşmesinde kısa pozisyon alması spekülatif bir yatırımdır. Çünkü beklentinin aksine dayanak varlığın fiyatı yükseldiğinde, kısa pozisyon sahibi zarar edecektir. Bu stratejinin aksine, dayanak varlıkla birlikte kısa pozisyon alan kişi, dayanak varlığın fiyatın yükselmesine karşı korunmuş olmaktadır. Ancak bu koruma, dayanak varlığı satın alma ve elde tutma maliyetine katlanarak yapılmaktadır. Spekülatör, örnekte işte bu maliyete katlanmadan yüksek kar beklentisine girmektedir.
Piyasa Dolandırıcısı (Manipülatör), finansal araçların piyasasını ya da fiyatını, yalan ve/veya yanlış haberlerle ya da yapay işlemlerle doğal seyrinden saptırarak üçüncü kişilerin bir finansal aracın piyasası ve/veya fiyatı konusunda yanlış izlenim edinmesine yol açan ve üçüncü kişilerin yanlış yatırım kararı vermelerini sağlayarak bu durumdan haksız kazanç elde etmeye çalışan bir dolandırıcıdır. Örneğin bir hisse senedinde, iki veya daha fazla aracı kurumdaki hesaplarını kullanarak bir borsa üzerinden sürekli kendinden kendine alım satım yapıp piyasada veya o borsada çok işlem olduğu izlenimi verilmesi amacıyla yapılan işlemler piyasa dolandırıcılığında sıklıkla kullanılır. Piyasa dolandırıcılığı işlemleri yapan kişi piyasa dolandırıcısıdır (manipülatördür). Piyasa dolandırıcılığı, ağır bir suçtur. Piyasa dolandırıcılığı, bir sermaye piyasası suçudur ve Piyasa dolandırıcılığı işlemleri, Sermaye Piyasası Kanunu çerçevesinde ilgili borsalar ve Sermaye Piyasası Kurulu (SPK) tarafından incelenmekte ve denetlenmektedir.
Spekülasyon[1] (Speculation)
Spekülasyon, piyasa ortalama getirisinden daha fazla getiri beklentisi veya zarardan korunma düşüncesi ile daha fazla risk üstlenme ve/veya geleceğe ilişkin belirli bir yönde öngörüde bulunma demektir. Spekülasyon mutlaka işlem yapmak demek değildir. Yani spekülasyon, kavram olarak mutlaka alım veya satım anlamına gelmez. Spekülasyon, alım veya satımın saikleri veya motivasyonu arasında yer alır. Belirli bir yönde spekülasyon yapan kişi, çoğunlukla, spekülasyona bağlı olarak finansal araç alır veya satar ancak bu alım veya satım spekülasyon demek değildir; alım veya satımın arkasındaki motivasyon spekülasyondur. Ancak, spekülasyon sonucu çoğunlukla işlem yapıldığı için, spekülasyon doğrudan işlem yapma anlamında da kullanılabilmektedir. Spekülasyon, geleceğe ilişkin belirli bir yönde öngörüde bulunma anlamına ek olarak finans yazınındaki temel anlamı ile, ortalama beklenen getiriden daha yüksek oranda beklentiye girip ortalamadan daha fazla risk alma anlamındadır. Örneğin, belirli bir hissenin fiyatının ciddi oranda yükseleceğini düşünüp bu düşünceye dayalı olarak o hisseye yatırım yapmak spekülasyondur. Aynı durumda, bir başka yatırımcı da aynı hissenin aynı dönemde fiyatının düşeceğini varsayarak elindeki hisseleri satabilir. Her iki yatırımcı da spekülasyon yapmış olur. Burada, hisse ile ilgili kamuya açıklanan bilgiler her iki yatırımcı için aynı iken, ekonomik olayları ve şirket faaliyetlerini farklı yorumlama ve hissenin tarihi fiyat ve işlem miktarı verilerinin kişisel tecrübe, görüş açısı ve risk alma veya riskten kaçınma derecelerine göre değerlendirilmesi sonucu farklı yorumlara bağlı beklentiler oluşabilir. Bu beklentilere dayalı yatırım aynı zamanda yatırımcılar için risk demektir. Çünkü gelecekte ne olacağını tam olarak bilmek mümkün değildir. İşte, farklı kişisel beklentiler ve değerlendirmeler ile finansal araçlarda işlem yapılması spekülasyon anlamındadır. Bu anlamda spekülasyon piyasalara canlılık katar. Yani, spekülasyon aktif piyasa oluşmasına katkıda bulunur. Piyasanın aktif olması, farklı düşünce ve beklentilerle çok sayıda kişinin çok farklı fiyatlar düzeyinde alıcı ve/veya satıcı olması demek olacağından piyasanın likiditesini ve derinliğini artırıcı etki yapar. Likiditesi yüksek, derin ve çok sayıda yatırımcının bulunduğu piyasalar hem yatırımcıların korunması hem de piyasanın istikrarlı olması açısından idealdir. Likiditesi yüksek ve derin piyasalarda almak ve satmak daha kolay olduğundan likidite riski azdır. Spekülasyon, profesyonellerin çalışmaları ile yapılıyorsa ciddi kar getirebilir. Çünkü, profesyonellerin analizleri ve geleceği bilimsel yöntemlerle ve sağlam tecrübelere dayalı olarak tahmin etmelerinde isabet payı daha yüksektir. Buna karşın, belirli bir rasyonel gerekçeye dayanmadan yapılan spekülasyon, aşırı boyutlara ulaşınca ve piyasanın genelinde ağırlık kazanınca genel olarak yıkıcı ve piyasaların dengesini bozucu etki yapabilir. Örneğin hisse fiyatlarının makul fiyatlardan çok daha fazla olacağını mesnetsiz olarak düşünüp sürekli alım yapan yatırımcıların piyasada hakim olması sürekli yükselen fiyatlar ve sonunda makul değerinden çok uzaklaşmış bir piyasa oluşturur ki, balon haline gelecek böyle bir piyasanın patlaması mali piyasalarla birlikte tüm ekonomiyi de sarsabilir. Bu konuda en çarpıcı olaylardan biri, 1929 Büyük Çöküşü olarak bilinen ve New York Menkul Kıymetler Borsası'nda (ABD) yaşanan çöküştür. Ekim 1929'a kadar aşırı spekülasyona bağlı olarak balon haline gelen piyasa Ekim ayı sonlarına doğru patlamış ve 1929 Büyük Buhranı'nı tetiklemiştir ki, bu çöküş ve buhran ekonomi ve finans tarihinde unutulmayacak olaylar arasında yer alır. Özetle, profesyonellerin spekülatif işlemleri genel olarak piyasalara vitamin etkisi yaparken profesyonel olmayanların büyük boyutlu ve yaygın spekülasyonu zehir etkisi yapabilmektedir[2]. Aşırı spekülasyon konusunda "Irrational Exuberance-İrrasyonel Coşkunluk" kavramı aşırı spekülasyonun yeni tanımı sayılabilir. Eski ABD Merkez Bankası (FED) başkanlarından olan Alan Greenspan tarafından ortaya atılan bu kavram, özellikle menkul kıymet piyasalarının aşırı değerlendiğini ifade etmek için kullanılmıştır. Spekülasyon, yatırım kavramından risk derecesine göre ayrılır. Yatırım genel bir kavramdır ancak spekülasyon, yatırım içinde özel bir kavramdır. Spekülatör de yatırım yapmakta, bir finansal varlığı almakta veya satmaktadır. Spekülasyon, yatırımdan daha fazla kar beklentisi ile yapılır. Piyasada daha fazla kar beklentisi, normal şartlar altında, daha fazla risk üstlenmeyi gerektir. Spekülatör, bu riski üstlenen kişidir. Spekülatörün vade anlayışı konusunda kesin bir çizgi olmamakla birlikte, spekülatörlerin kısa vadeli yatırımlar yaptıkları, haberlere ve verilere bağlı olarak günlük hatta çok sürede pozisyon değiştirdikleri bilinmektedir.
Spekülasyon kumar olayından tamamıyla farklıdır. Kumar, belirli bir mantıksal analiz ve düşünce olmadan gelişigüzel davranışa veya olaylara bağlı beklentiye girilmesidir. Spekülasyonda ise, kavramın özü itibarıyla, tutarlı ya da tutarsız, doğru ya da gerçek, mutlaka mantıksal bir gerekçe vardır.
Spekülasyon kavramının en çok "manipülasyon" yani piyasa dolandırıcılığı ile karıştırıldığı görülmektedir[3]. Bu kavramların aslında birbiri ile anlamları itibarıyla hiçbir ilgisi yoktur. Ancak, kelime ve söyleniş itibarıyla "manipülasyon" ve "spekülasyon" karıştırılmaya açık iki kavramdır. "Manipülasyon", bir finansal aracın fiyatını ve piyasasını yapay yollarla ve yöntemlerle gerçeğinden farklı göstermek, saptırmaktır. "Manipülasyon" ile, üçüncü kişiler aldatılmakta, iyi niyetli yatırımcılar dolandırılmaktadır. Bu nedenle, "manipülasyon" Türk ve pek çok ülke mevzuatında suç olarak tanımlanmış ve bu suçu işleyenler için ağır hapis ve para cezaları öngörülmüştür. Spekülasyon ise suç değildir. Çünkü spekülasyon ile bir aldatma veya dolandırma veya hileli yola başvurma söz konusu olmamaktadır. Aslında spekülatörün yaptığı işlemlerden üçüncü kişilerin zarar görmesi söz konusu olmayabilir. Hatta spekülatörün başarısızlığı nedeniyle, üçüncü kişiler spekülatörün işlemlerinden kar bile edebilir. Oysa "manipülatör", üçüncü kişilere zarar vermeye çalışır. Böyle yapmak zorundadır; çünkü manipülasyon sıfır toplamlı bir oyundur. Yani, taraflardan birinin kar elde edebilmesi için, diğer tarafın zarar etmesi gerekir. Kar ve zarar oluşma süreci, piyasanın genel seyri ile değil "manipülatörün" hileli işlemleri ile oluşur. Gerçi, başarısız olup, karşı tarafa kar ettiren "manipülatörler" de vardır. Ancak, "manipülatör", çoğunlukla piyasa kontrolünü elinde tuttuğundan, kar etme olasılığı ve imkanı çok daha yüksektir. Sonuç olarak spekülasyon, piyasalar için yararlı, bazen de bir ihtiyaçtır. Spekülasyon meşru bir yatırımcı davranışıdır. Spekülasyon yapan kişiye spekülatör[4] denilmektedir.
Piyasa Dolandırıcılığı (Manipülasyon[5], Manipulation, Market Manipulation)
Piyasa dolandırıcılığı, en temel anlamı ile, hileli yöntemlerle fiyatları ve/veya piyasayı istenen yönde değiştirmek ve gerçeğinden saptırmaktır. Bir başka ifade ile piyasa dolandırıcılığı, piyasada bulunan bir varlığın gerçek arz ve taleple oluşan piyasa fiyatlarını kasıtlı olarak ve yapay yöntemlerle gerçek fiyatından saptırmak, yapay, yanıltıcı ve üçüncü kişileri aldatıcı fiyat ve/veya piyasa oluşturmaktır. Piyasa dolandırıcılığı, her türlü varlığın fiyatında söz konusu olabilir. Piyasa dolandırıcılığı, bir suçtur ve sermaye piyasasında bu suçun takibi SPK tarafından yapılmaktadır. Cezai anlamda SPKn'da manipülasyon tanımı yapılmıştır. SPKn tanımlarına göre iki türlü manipülasyon vardır. Biri işlem bazlı, yani işlem, alım satım yaparak yapılandır. İkincisi ise, bilgi bazlı, yani işlem olmaksızın bilgiye dayalı olandır. SPKn'nun 47'nci maddesinde işlem bazlı manipülasyon şöyle tanımlanmıştır:
"Yapay olarak, sermaye piyasası araçlarının, arz ve talebini etkilemek, aktif bir piyasanın varlığı izlenimini uyandırmak, fiyatlarını aynı seviyede tutmak, arttırmak veya azaltmak amacıyla alım ve satımını yapan gerçek kişilerle, tüzel kişilerin yetkilileri ve bunlarla birlikte hareket edenler,"
SPKn'nun 47'nci maddesinde bilgi bazlı manipülasyon ise şöyle tanımlanmıştır:
"Sermaye piyasası araçlarının değerini etkileyebilecek, yalan, yanlış, yanıltıcı, mesnetsiz bilgi veren, haber yayan, yorum yapan ya da açıklamakla yükümlü oldukları bilgileri açıklamayan gerçek kişilerle, tüzel kişilerin yetkilileri ve bunlarla birlikte hareket edenler,"
Bu suçlar için öngörülen cezalar ise şöyledir:
"â€¦her bir alt bent kapsamına giren fiillerden dolayı iki yıldan beş yıla kadar hapis ve beşbin günden onbin güne kadar adlî para cezası ile cezalandırılır." Ayrıca, bu suçların para cezası, üst sınırla bağlı olmaksızın, temin edilen (haksız) menfaatin üç katından az olamaz.
Piyasa dolandırıcılığına karşı temelde her borsa veya piyasa yöneticisi, tedbir almak, önleyici mekanizmalar ve kurallar geliştirmekle yükümlüdür. Örneğin hisse senedi piyasasındaki piyasa dolandırıcılığına yönelik faaliyet ve işlemlere karşı, İMKB Başkanlığı mevcut yetkileri çerçevesinde öncelikli olarak sorumludur. Borsaların ve piyasa yöneticilerinin yetkilerini aşan durumlar ise, SPKr'na bildirilir. Sermaye piyasasında, finansal varlıkların fiyatında görülen piyasa dolandırıcılığına yönelik işlemlere ve faaliyetlere karşı SPKr gözetim, denetim ve inceleme yapmakta ve suç olarak tespit ettiği olaylarda sorumlular hakkında ilgili savcılığa suç duyurusunda bulunabilmekte, idari para cezası kesebilmekte ya da diğer yaptırım yöntemlerini uygulayabilmekte veya işlem yasağı getirmek gibi olaya özgü tedbirler alabilmektedir.
Sonuç
Türk sermaye piyasasında ve finans dünyasında en çok karıştırılan iki kavram spekülasyon ve "manipülasyon"dur. Bunun sonucu olarak, spekülatör ve "manipülatör" terimleri birbiri yerine kullanılabilmektedir. Bu durum, aslında hafife alınamayacak kadar önemlidir. Çünkü, bir taraftan piyasalar için zararlı olan bir kesim piyasa katılımcıları tarafından pozitif bir kesim gibi görünürken, aslında piyasalar için yararlı olabilecek bir kesim piyasa katılımcıları tarafından dışlanma sürecine itilebilmektedir. Bu durum, bir başka ifade ile, bir filmde aslında kötü karakter olan kişinin, kendini kahraman gibi tanıtıyor olması rolünden farksızdır. Bu nedenle, kamuyu aydınlatmanın geniş yorumlanarak ilgili kesimleri bilgilendirmenin daha doğru yapılması adına "manipülasyon" kavramı yerine "piyasa dolandırıcılığı" kavramı tercih edilmelidir.
Sözün özü; ister yatırımcı, ister tasarruf sahibi, ister spekülatör olun ama asla piyasa dolandırıcısı olmayın!

Makale Linki